Aanleiding

Het doel van visiteren bij woningcorporaties is een beeld te geven van de maatschappelijke volkshuisvestelijke prestaties in de lokale context; met aanknopingspunten voor verbetering en samenwerking. In de afgelopen twee jaar werd in ruim 100 visitatierapporten expliciet aandacht besteed aan de afspraken die de corporaties maken met de gemeenten en de huurdersorganisaties: hoe concreet zijn de afspraken, komen alle relevante items aan bod maar ook hoe verloopt het proces van samenwerking tussen alle lokaal betrokkenen?  

Reden voor SVWN om als hoeder voor het visitatiestelsel een analyse uit te laten voeren: zijn er algemene lijnen te ontdekken in deze processen, zien we een trend in de ontwikkelingen, wat zou beter of anders kunnen en hoe kunnen we nog meer toegevoegde waarde creëren?

Het essay van prof.mr.dr. J.A(Hans) de Bruijn (TU Delft) en dr. J.J.(Jos) Koffijberg (Galan Groep) kijkt bestuurskundig naar het functioneren van de lokale driehoek en de prestatieafspraken als middel om te komen dat betere prestaties op het gebied van de volkshuisvesting. Op basis van wetenschappelijke literatuur en ervaringen van betrokkenen wordt gezocht naar beelden en patronen in de visitaties. Met de analyses uit het heden en recente verleden, wordt gekeken naar de toekomst. 

Highlights

• Prestatieafspraken hebben positieve effecten en die worden duidelijk geïllustreerd aan de hand van  voorbeelden uit visitaties.

• Prestatieafspraken krijgen pas betekenis als duidelijk is waarom ze er zijn – en dat is de vraag naar de onderliggende gezamenlijke visie op de opgaven.

• Gevaar: wet van de afnemende effectiviteit door routine, hoge frequentie en standaardisering. 

• Risico: systemen van prestatieafspraken dijen uit. Er zijn steeds meer partijen en onderwerpen bij betrokken.

• Iedere driehoek bepaalt zijn eigen proces: inrichting is veelal afhankelijk van lokale factoren.

• Het proces veronderstelt dat de betrokken partijen goed zijn gepositioneerd (qua informatie, kennis, tijd en menskracht). Als de verhoudingen scheef zijn werkt de countervailing power tussen corporatie en gemeente niet en kunnen huurdersorganisaties niet hun rol spelen.

Drie ingangen

De auteurs hebben het functioneren van de lokale driehoek verkend langs drie lijnen: prestatieafspraken, visies en institutionele verhoudingen. Ze hebben beelden uit de visitaties aangegrepen om zicht te krijgen op de dynamiek in de driehoek. Zij proberen die dynamiek te begrijpen door te kijken naar interactiepatronen, werkzame mechanismen en de institutionele context. De auteurs reiken daarmee enkele inzichten, noties en misschien ook taal aan waarmee partijen in de driehoek de processen waarin zij actief zijn, beter kunnen ‘lezen’, verstaan en met elkaar kunnen bespreken.

Belangrijke conclusie is dat de situatie en de verhoudingen in de lokale driehoek sterk uiteen kunnen lopen: context dóet ertoe! Dat betekent dat dit essay niet leidt tot eenduidige aanbevelingen met een quick fix karakter. Partijen kunnen zelf beoordelen wat in hun specifieke situatie de geëigende processen, passende afspraken en geschikte maatregelen zijn, gegeven ook de eerder samen opgedane ervaring. Toch formuleren de auteurs diverse gemeenschappelijke aandachtspunten. We noemen er hier een paar.

Lessen voor de driehoek

• De waarde van prestatieafspraken lijkt meer in het proces te liggen dan in de afspraken zelf (het document). 

• Hoewel prestatieafspraken ‘wederkerig en verplichtend’ moeten zijn, blijkt de belangrijkste waarde te liggen in het gesprek tussen partijen, in het gezamenlijk leren, in het zoeken van koers en het afstemmen van ambities en vervolgens van activiteiten.

• Standaardisatie lijkt overzichtelijk, maar bij een verplicht format dreigt gevaar van bureaucratisering. Als partijen zelf kunnen kiezen en ontwikkelen blijft het proces en de samenwerking levendig. 

• Leggen van verbanden tussen (woon-, omgevings-, regionale- en wijk-) visies en prestatie afspraken en daarmee tussen partijen is belangrijk; gewaakt moet worden voor over-complexiteit.

• Goede procesafspraken over de positie van gemeenteraad, RvC en huurders in de processen van visievorming en het maken van prestatieafspraken zijn belangrijk. 

• Het faciliteren van huurdersorganisaties in de driehoek kan bijvoorbeeld helpen om de stem van de huurders en signalen uit de ‘leefwereld’ in de driehoek duidelijk te laten doorklinken..

• De lokale driehoek en prestatieafspraken zijn deel van een groter geheel. Maatschappelijke waarde wordt ook elders, met partijen buiten de driehoek en via andere instrumenten geproduceerd. Goede verbindingen kunnen de opbrengst vergroten.

Lessen voor visitatie

Ook voor de visitatie hebben de onderzoekers een aantal aanbevelingen geformuleerd. Deze aanbevelingen zijn gericht op het versterken van de zogenaamde steward-rol van visitatoren: de rol van de visitator als critical friend die partijen een spiegel voorhoudt en hen zo helpt om hún lokale driehoek beter te laten functioneren.

• De visitatie kan zich nog meer richten op de prestatieafspraken als proces; daarin ligt hun belangrijkste waarde als vehikel waarmee gemeente, corporatie en huurders hun bedoelingen, besluitvorming en handelingen op elkaar afstemmen. Die verschuiving maakt visiteren uitdagender. 

• Beschouwen en beoordelen van het functioneren van de lokale driehoek vergt tact en zoeken naar balans: tussen oordelen en helpen, tussen afstand en betrokkenheid. De visitatiecommissie beperkt zich immers niet tot de corporatie, maar adresseert ook de huurdersorganisatie en gemeente. Investeren in vaardigheden van visitatoren met vooral aandacht voor een effectieve verwoording van observaties en verbeterpunten kan de opbrengst verder verhogen.

Bezoek de website www.visitaties.nl voor een compleet overzicht van het onderzoek en de inzichten die de auteurs vonden in de ruim 100 visitatierapporten, de conclusies en de aanbevelingen.